گفتگو با مدیر گروه آینده پژوهی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با موضوع برنامه ملی هم‌آفرینی ایران آینده.
دکتر علیرضا نصراصفهانی: هدف اصلی برنامه ملی هم‌آفرینی ایران آینده؛ ایجاد یک جریان پایدار از افراد و نهادها به منظور شکل‌دهی به تصویر آینده ایران است.
1. مرکز پژوهش‌های مجلس در راستای تصویرسازی ایران آینده چه اقداماتی انجام داده است؟
گروه آینده‌پژوهی مرکز پژوهش‌های مجلس از همان ابتدا به‌طور جدی تلاش کرده است تا ایده‌ی تثبیت و نهادینه‌سازی آینده نگری را در فضای حکمرانی کشور پیگیری کند. این موضوع به صورت متمرکز از سه سال پیش، یعنی از مهر ماه سال 1401، با توجه ویژه‌ای که آقای دکتر نگاهداری به این مسأله داشتند، وارد دستور کار جدی‌تر مرکز پژوهش‌ها شد. در این راستا، اقدامات متعددی انجام گرفته است. نخست، مجموعه‌ای از نشست‌ها و کارگاه‌های علمی و تخصصی با مشارکت آینده‌پژوهان، اساتید دانشگاه، صاحب‌نظران سیاستگذاری و رسانه‌ای برگزار شده است. دوم، تولید گزارش‌های متعدد و محتوای مرتبط با تصویر ایران آینده در دستور کار قرار گرفت. سوم، مرکز پژوهش‌ها از طریق برگزاری گفتگوهای عمومی و انتشار محتوای مرتبط با آن در فضای اجتماعی و رسانه ای، تلاش کرد تا موضوع ایران آینده را به بحثی عمومی و اجتماعی تبدیل کند. در نهایت، تمامی این تلاش‌ها منجر به تدوین گزارش‌ها و ایده‌هایی شد که نتایج آن در قالب سه گزارش منشور هم آفرینی ایران آینده منتشر گردید. در مجموع، از سه سال پیش این فعالیت‌ها تحت دو محور اصلی گفتمان‌سازی و تولید محتوای سیاستی متمرکز بوده است. هدف اصلی این اقدامات، ایجاد جریان فکری، تبادل نظر و مشارکت فعال تمامی گروه‌های ذی نفع در تصویرپردازی ایران آینده بوده است.
2. در این مسیر که فرمودید یعنی تصویر پردازی ایران آینده، چه چالش هایی وجود دارد؟
اولاً، در حال حاضر جامعه با فضای «چند آیندگی و بی آیندگی» مواجه است؛ به این معنی که دیدگاه‌ها و نگرش‌های مختلفی درباره آینده وجود دارد. بنابراین، ما با یک چالش جدی در هم‌راستاسازی و هم‌فکری درخصوص تصویر آینده ایران روبه‌رو هستیم. دومین چالش عمده به وضعیت اقتصادی کشور بازمی‌گردد. در شرایطی که مردم به طور روزمره با مشکلات اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، توجه به مسائل بلندمدت و تصویری از آینده برای بسیاری از افراد و حتی نهادهای دولتی، اولویت چندانی ندارد. سومین چالش به ضعف نهادینه‌سازی تفکر آینده‌پژوهی در کشور مربوط می‌شود. در حال حاضر، نهادهایی که به صورت جدی و سیستماتیک به مسائل آینده‌پژوهی پرداخته و افکار و دیدگاه‌های مختلف را تجمیع کنند، به قدر کافی قدرتمند و منسجم نیستند. این پراکندگی باعث می‌شود که نتیجه‌گیری‌های به دست آمده، به صورت یکپارچه و منسجم در نظر گرفته نشود و به چشم مسئولان و مردم نرسد. در مجموع، مشکل اساسی عدم تجمیع و همگرایی در نتایج و خروجی‌های فعالیت‌های آینده‌پژوهی است که می‌تواند مانع از تأثیرگذاری جدی این اقدامات در فضای حکمرانی و همچنین در دیدگاه عمومی مردم شود.
3. آقای دکتر نگاهداری ریاست محترم مرکز پژوهش های مجلس، اخیراً در نشست خبری خود از «برنامه ملی هم‌آفرینی ایران آینده» رونمایی نمودند. هدف اصلی شکل گیری این برنامه چه بوده است؟
در پاسخ باید گفت که طی دو تا سه سال اخیر، به این موضوع اندیشیده‌ایم که چه مسیرهایی می‌توان برای تصویرپردازی آینده ایران و اجتماعی‌سازی این ایده در سطح جامعه دنبال کرد. همان‌طور که پیش‌تر توضیح داده شد، اقدامات متعددی در این راستا انجام گرفته است، اما در نهایت به این نتیجه رسیدیم که باید مجموعه‌ای منسجم از اقدامات پیوسته، هدفمند و معنادار را در قالب یک برنامه سیاستی مشخص طراحی کنیم که محوریت آن بر تصویرپردازی و اجتماعی‌سازی آینده ایران متمرکز باشد. این برنامه، مجموعه‌ای از اقدامات مختلف را شامل می‌شود؛ از تولید محتوا و برگزاری پویش‌های رسانه‌ای گرفته تا تربیت کنشگران آینده‌پژوه. در وهله اول، هدف ما ایجاد یک ساختار نهادی، گروه یا اجتماع فکری است که بتواند به‌عنوان یک شبکه منسجم عمل کرده و از ایده تصویر آینده ایران محافظت کند. در همین راستا، برنامه هم‌آفرینی ایران آینده را طراحی کردیم که یکی از بخش‌های مهم آن، تشکیل «میز ایران آینده» است. این میز متشکل از نهادها، دستگاه‌ها، پژوهشگران و افرادی است که به آینده ایران می‌اندیشند و می‌تواند بستری برای تبادل نظر، هم‌اندیشی و همکاری در این حوزه باشد. هدف نهایی این است که به مرور زمان، یک گفتمان منسجم شکل گیرد و از طریق این گفت‌وگوها، یک جرم بحرانی برای اندیشه‌ورزی درباره آینده ایران ایجاد شود.
در این راستا، چند محور اساسی در اولویت قرار دارد؛ 1. توسعه گفت‌وگوهای اجتماعی: به منظور ایجاد فضای تعامل میان افراد و نهادهای مختلف برای طرح دیدگاه‌های گوناگون درباره آینده ایران. 2. گفتمان‌سازی و جریان‌سازی رسانه‌ای و اجتماعی: تمرکز بر فعالیت‌های و پویش های رسانه‌ای و اجتماعی برای تعمیق تفکر آینده‌نگرانه در جامعه. 3. ایجاد ساختارها و نهادهایی برای پرداختن به آینده: ایجاد سازوکارها و نهادهای لازم برای دستور کار گرفتن آینده در جامعه، حکمرانی . 4. تعریف نقش و تقسیم کار بین نهادها: مشخص‌سازی مأموریت‌ها و مسئولیت‌های نهادهای مختلف در حوزه آینده‌پژوهی، به‌گونه‌ای که اقدامات عملی و پروژه‌های اجرایی برای تحقق این چشم‌انداز تعریف شوند.
این فرآیند یک مسیر تکرارشونده و پویا است که باید به‌طور مداوم ادامه یابد. گفت‌وگوهای اجتماعی باید به‌صورت مستمر جریان داشته باشد، فعالیت‌های رسانه‌ای تقویت شود و ساختارهای مرتبط با آینده‌پژوهی به شکلی پویا تکامل یابند.
4. چه نهادهایی در این برنامه مشارکت دارند؟
این برنامه، پروژه‌ای ملی است و مختص به یک نهاد خاص، مانند مرکز پژوهش‌های مجلس نیست؛ بلکه برنامه‌ای برای کل کشور محسوب می‌شود. از آنجا که ایده اصلی آن بر اساس هم‌آفرینی شکل گرفته، در تعامل با تمامی دستگاه‌ها و نهادهایی که در حوزه آینده‌نگری فعالیت دارند، پیش می‌رود. در حال حاضر، گفت‌وگوها و همکاری‌هایی با نهادهای مختلفی از جمله اندیشکده‌ها (مانند بنیاد توسعه فردا)، دانشگاه‌ها (مانند دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین، دانشگاه امیرکبیر و دانشگاه علم و صنعت)، سازمان صداوسیما، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام شده است. در ادامه، تلاش خواهد شد تا دامنه این همکاری‌ها گسترش یابد و نهادهای بیشتری در این فرایند مشارکت کنند تا زیست بوم آینده‌نگری ایران به‌طور کامل شکل گیرد.
5. با توجه به نقش محوری مجلس در قانونگذاری و همچنین برگزاری این برنامه در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، به نظر شما این نهاد چه نقشی در این زمینه ایفا می‌کند؟
رهبر انقلاب در یکی از فرمایشات می فرمایند که طبق قانون اساسی مجلس ریل‌گذار آینده کشور را بر عهده دارد. بنابراین، یکی از وظایف مجلس، تصویب و اصلاح قوانینی است که به تسهیل فرآیندهای آینده‌نگری و تصویرپردازی آینده ایران کمک کنند. این اصلاحات باید مبتنی بر نیازهای آینده‌نگرانه کشور باشد تا با فراهم آوردن چارچوب‌های قانونی مناسب، حرکت کشور به سمت آینده‌ای پایدار و موفق تسهیل شود. اما نقش دیگر مجلس بعنوان خانه ملت که نمایندگان مردم را در خود جای داده است، مرتبط با مردمی‌سازی تصویر ایران آینده است. باید به‌گونه‌ای عمل کرد که تمامی مردم احساس کنند نماینده‌ای در مجلس به آینده کشور و آینده خودشان فکر می‌کند. این به معنای این است که هر نماینده باید از جایگاه خود به دفاع از منافع و آینده مردم ایران بپردازد و در راستای تصویب قوانین و تصمیمات در جهت منافع نسل‌های آینده کشور گام بردارد. نکته سوم این است که مجلس می‌تواند به‌عنوان یک نهاد نظارتی ، نقش بسیار مهمی در هماهنگی و هدایت بازیگران مختلف ایفا کند. با توجه به ساختارهای نظارتی و قانونگذاری مجلس، این نهاد قادر است با ایجاد سازوکارهای مناسب، از روندهای پیشرفت در حوزه‌های مختلف آینده حمایت کند. مجلس می‌تواند با تصویب قوانین راهبردی و برنامه‌های بلندمدت، و همچنین با نظارت بر اجرای این برنامه‌ها، نقشی حیاتی در تحقق تصویر ایران آینده داشته باشد.
6. برای پررنگ‌تر کردن نقش مردم و نخبگان در اجرای این فرآیند و افزایش میزان مشارکت آن‌ها، چه برنامه های در دستور کار قرار دارد؟
۱. مشارکت نخبگان و دانشگاه‌ها در خط مقدم آینده‌پژوهی: نخبگان علمی، دانشگاهیان و اندیشکده‌ها باید در خط مقدم این فرآیند قرار بگیرند. این نقش نباید صرفاً دستوری باشد، بلکه باید به‌صورت تدریجی و طبیعی شکل بگیرد. در این راستا، شبکه‌سازی میان اندیشمندان و آینده‌پژوهان ضروری است. ایجاد برنامه‌های آموزشی، نشست‌های تخصصی، انتشار متون سیاستی و پژوهش‌های راهبردی می‌تواند به شکل‌گیری این جریان کمک کند.
۲. افزایش آگاهی عمومی و مردمی‌سازی مفهوم آینده‌پژوهی: در حال حاضر، بسیاری از مردم به‌صورت ناخودآگاه تحت تأثیر روندهای آینده کشور هستند، اما ممکن است به‌طور مستقیم احساس مشارکت نداشته باشند. اگر مردم احساس کنند که نهادهای حکمرانی و سیاستگذاری به آینده کشور فکر می‌کنند و برنامه‌ریزی دارند، آن‌ها نیز در این فرآیند همراه خواهند شد. در غیر این صورت، جامعه به جای نگاه به آینده، درگیر مسائل روزمره و مشکلات کوتاه‌مدت می‌شود.
3. نقش رسانه‌ها و فضای گفتمانی در افزایش مشارکت عمومی: برای آنکه مردم و نخبگان در این فرآیند حضور پررنگ‌تری داشته باشند، باید فضای گفت‌وگوی عمومی درباره آینده کشور تقویت شود. رسانه‌های جمعی، شبکه‌های اجتماعی و برنامه‌های آموزشی می‌توانند بستری را فراهم کنند که در آن مردم با تصویر آینده کشور آشنا شوند.
۴. تقویت فرهنگ تفکر آینده‌نگر در جامعه: باید فرهنگ آینده‌نگری در جامعه به یک ارزش تبدیل شود. آگاهی‌بخشی عمومی درباره اهمیت نگاه به آینده و منافع بلندمدت کشور، یکی از وظایف مهم نخبگان است. این آگاهی‌بخشی باید مستمر باشد و به‌گونه‌ای انجام شود که مردم احساس کنند آینده کشور در گرو تصمیمات و مشارکت خود آن‌هاست.
۵. ایجاد بسترهای مشارکت مستقیم مردم در ساخت آینده: یکی از روش‌های مؤثر، طراحی مکانیزم‌هایی است که مردم بتوانند به‌صورت مستقیم در فرآیندهای سیاستگذاری در خصوص آینده نقش داشته باشند. از جمله این روش‌ها می‌توان به نظرسنجی‌های ملی، پلتفرم‌های مشارکت دیجیتال، کمپین‌های اجتماعی و گفت‌وگوهای عمومی اشاره کرد. مردم باید احساس کنند که نظرات و ایده‌هایشان در سیاستگذاری آینده کشور تأثیر دارد.
در نهایت، همان‌طور که اشاره شد، این یک فرآیند بلندمدت و تدریجی است که در طول سال‌ها باید شکل بگیرد. اما مهم این است که این مسیر آغاز شود و گفتمان آینده به یک جریان اجتماعی و ملی تبدیل گردد.
7. گردهمایی ملی هم‌آفرینی ایران آینده که یکی از اجزای این برنامه ملی در راستای توسعه گفت‌وگوهای اجتماعی است، ششم اسفندماه برگزار خواهد شد، هدف اصلی برگزاری این گردهمایی چیست؟
هدف اصلی این گردهمایی آغاز فرآیند هم‌آفرینی ایران آینده و ایجاد بستری برای گفت‌وگو، تبادل نظر و شبکه‌سازی بین گروه‌های مختلفی است که به آینده کشور فکر می‌کنند. این برنامه در سه محور کلیدی برگزار می‌شود:
1. سخنرانی‌های عمومی و اجتماعی – برای درگیر کردن جامعه و عموم مردم با بحث آینده‌نگری و اهمیت آن. 2. نشست‌های تخصصی با نخبگان و مدیران – برای بررسی دقیق‌تر چالش‌ها، فرصت‌ها و راهبردهای آینده ایران. 3. ایجاد فضای گفت‌وگو میان مدیران، نخبگان و مردم – به‌منظور هم‌افزایی، تبادل تجربیات و رسیدن به یک درک مشترک از آینده.
هدف این است که یک "میز ایران آینده" شکل بگیرد، یعنی بستری که در آن اندیشمندان، سیاست‌گذاران، دانشگاهیان و مدیران دستگاه‌های مختلف در کنار یکدیگر قرار بگیرند، به اشتراک‌گذاری نظرات بپردازند و یک جریان مستمر تصویرپردازی آینده را پایه‌گذاری کنند. همچنین این گردهمایی تلاش دارد از نگاه‌های بالا به پایین فاصله بگیرد و فضایی را ایجاد کند که همه افراد احساس کنند سهمی در شکل‌دهی آینده کشور دارند. همگرایی، شبکه‌سازی و شکل‌گیری یک اکوسیستم آینده‌نگر در جامعه، مهم‌ترین اهداف این رویداد هستند.
8. چه موضوعاتی قرار است در این گردهمایی مطرح شوند؟ این موضوعات بر چه اساسی انتخاب شده‌اند؟
این رویداد شامل سه بخش اصلی خواهد بود:
1. نشست‌های تخصصی: محوریت این نشست‌ها بر موضوعاتی نظیر چشم‌اندازسازی، آینده‌پژوهی، و نقش اندیشکده‌ها و دستگاه‌های اجرایی در تصویرپردازی آینده ایران خواهد بود. ممکن است به دلیل محدودیت‌های زمانی، برخی از این نشست‌ها در قالب جلسات بعدی برگزار شوند. دو یا چند نشست تخصصی که در اولویت هستند، در این گردهمایی برگزار خواهند شد.
2. سخنرانی‌های اجتماعی: این بخش شامل دیدگاه‌های صاحب‌نظران در حوزه‌هایی مانند هندسه امید اجتماعی، چالشهای چشم اندازپردازی و تصویرپردازی خواهد بود.
3. سخنرانی مدیران و مسئولان: مدیران ارشد دستگاه‌های اجرایی، از جمله آقای دکتر رفیع‌زاده، رئیس سازمان اداری و استخدامی، درباره ظرفیت‌های دستگاه‌های خود و آینده سازمانی‌شان سخن خواهند گفت. سایر مدیران نیز نظرات و برنامه‌های خود را در این زمینه ارائه خواهند کرد.
